شوخی - این مسئله شوخی نیست
شوخی با این چیزها خنده‌دار نیست
از زمان گسترش ویروس کرونا در چین تا قبل از همه‌گیری گسترده آن، به‌صورت مداوم شایعات گسترده‌ای در مورد شیوع این بیماری در نقاط جهان منتشر می‌شد؛ در یکی از این موارد، شخصی در توئیتر یک کلیپ در مورد حضور آمبولانس‌ها در نزدیکی مجتمع خوابگاهی دانشجویان چینی در لس‌آنجلس منتشر کرد و همین باعث شد شایعات متعددی در مورد ارتباط این مسئله با ویروس کرونا منتشر شود. اما این ترس باعث رفتارهایی شد که حالا جامعه‌شناسان در حال بررسی ریشه‌ها و نتایج آن هستند؛ از جمله انتشار غیرمسئولانه شایعات، شوخی با بیماری و رفتارهای نژادپرستانه علیه سایر فرهنگ‌ها. هیچکس هیچ توضیحی در مورد ادعای قبلی ارائه نداد و همه از پخش گسترده آن شایعه به راحتی عبور کردند! بنظر می‌رسد که این مسئله به یکی از عادت‌های روزمره ما تبدیل شده است.
فرانک شیانگ، ستون‌نویس روزنامه لس‌آنجلس‌تایمز در مقاله‌ای برخی از این رفتارها را مورد بررسی قرار داده که ویژگی‌های قابل‌تأملی از بشر امروز را بیان میکند. فضای مجازی این فرصت را برای همه ما ایجاد میکند که با هر چیزی شوخی کنیم! اما شوخی با ویروس کرونا، یا شوخی با منشا این بیماری - یعنی چین- شاید چندان جالب نباشد. «پریسیلا والد»، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب مشهور «روایت شیوع» در همین رابطه می‌گوید مردم دوست دارند تا شیوع یک بیماری را مشابه فیلم‌های ترسناک ببینند. برای همین هم وقتی ویروس متوقف بشود، همه ما می توانیم یک نفس راحت بکشیم! والد می‌گوید: «ما عاشق این هستیم که بشدت بترسیم تا دوباره از نو قوت قلب بیابیم!».
تبدیل شایعات به واقعیت‌ها و سو استفاده از آن برای خندیدن! ویروس کرونا، بیشتر از آنکه فکرش را بکنیم به یکی از عادت های سرگرمی مردم تبدیل شده است!. ما حتی ممکن است چینی‌ها را بخاطر اینکه منشا بروز این بیماری چین است، مورد تمسخر قرار دهیم، اما این مسئله آن‌ها را ناراحت و دلگیر میکند. مردم حالا در امریکا، مکررا می‌‌پرسند که آیا می‌توان به رستوران‌های چینی رفت یا نه؟ آن‌ها از هر شخصی که ظاهر چینی دارد دور می‌‌شوند. حتی خیال می‌‌کنند استفاده از محصولات چینی موجب انتقال ویروس خواهد شد! این البته به این معنا نیست که نباید اقدامات احتیاطی انجام داد. گروه رسانه؛ حسین مهدی‌تبار: کرونا که آمد با خودش ترس را هم آورد؛ ترس از مبتلا شدن به یک ویروس ناشناخته که خیلی سریع منتقل می‌شد.
اگر مومن هستید، شوخی کنید!
برخلاف تصور یا القاء آنان كه می كوشند چهره ای خشن و عبوس از اسلام ارائه دهند، در فرهنگ دینی مسأله خوشحالی و شادی و خرسندسازی و «ادخال سرور» و شاد كردن دیگران، جزء خصلتهای مثبت و پسندیده به شمار آمده استدر رفتار و روش رهبران الهی نمونه هایی كه از مزاحها و رفتارهای لطیفه آمیز و سخنان مطایبه انگیز حضرت رسول صلی الله علیه و اله روایت شده است، نشان می دهد كه آن حضرت، در عین حال كه خوشرفتاری و گشاده رویی و بذله گویی داشت، از مرز حق و سخن درست فراتر نمی رفت و شوخیهایش باطل و لغو و ناروا نبود. شوخی و تفریحات سالم و بدون آزار و دور از تحقیر دیگران و پرهیز از استهزاء مردم، به زندگی فردی و اجتماعی نشاط می بخشد و موضوع مهم «طنز» نیز به نحوی در قلمرو شوخی و مزاح قرار می گیرد، به شرط آنكه نگاه جدی به زندگی، آسیب نبیند و حیات بشری به بازیچه و لودگی و هرزگی كشیده نشود.
اگر در حدیث است كه: «الكاملُ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَه» (غررالحكم)، كامل كسی است كه «جِدّ» او بر «شوخی»اش غلبه و فزونی داشته باشد، نفی اصل شوخی و مزاح و هزل را نمی كند، بلكه شوخیهای بی رویه و مزاحهای خارج از حد را می گوید كه «جدّیت حیات» را تحت الشعاع قرار می دهد. اینك نگاهی گذرا به برخی احادیثی می افكنیم كه اساسا از مزاح، نهی می كند، یا از افراط در شوخی برحذر می دارد، یا به عوارض و پیامدهای اخلاقی و اجتماعی زیاده روی در مزاح یا شوخیهای بی حساب و لجام گسیخته و بی ملاحظه نسبت به حیثیت و آبرو و شخصیت دیگران اشاره دارد. در مورد علی بن ابی طالب (علیهما السلام) نقل شده كه وی شوخ طبع بود و همین شوخ طبعی نیز بهانه مخالفان او گشت تا حضرت را از گردونه خلافت كنار بزنند و چنین وانمود كنند كه یك فرد خوش مشرب و شوخ طبع، نمی تواند رهبری مسلمین را عهده دار شود.
امام علی (علیه السلام) فرموده است: مَنْ كَثُرَ مِزاحُهُ اُستُخِفَّ بِهِ وَ منْ كَثُرَ ضِحْكُهُ ذَهَبَتْ هَیْبَتُهُ» (بحارالانوار، ج74، ص285) كسی كه زیاد شوخی كند، به سبب همان، سبك می شود و هر كه زیاد بخندد، هیبتش می رود. در مسئله طنز و برنامه های فكاهی و عروسكی صدا و سیما نیز، به لحاظ اینكه گاهی اهانت به اشخاصِ حقیقی می شود و تعرض به آبرو و حیثیت آنان به شمار می آید، برخی به طور جدی مخالفند و آنان را از نظر فقهی و شرعی بی اشكال نمی دانند. از آنجا كه این نوع برخورد، در میان مردم متداول است و نه می توان به كلی آن را مردود دانست و نه می توان بی حد و مرز طرفدار آن بود، در این نوشتار به بیان آثار، حدّ و مرز و شیوه و شرایط آن بر اساس تعالیم دینی می پردازیم.
شوخ طبعی و روانشناسی شوخی
پژوهش های متعدد نشان داده اند که سبک های شوخ طبعی سالم و مثبت (پیوند جویانه و خودارزنده) به طورکلی به مقیاسهایی که سلامت روان شناختی و بهزیستی را اندازه گیری می کنند مانند: حرمت خود، عاطفه مثبت، خوشبینی، حمایت اجتماعی، صمیمیت، رضایتمندی از زندگی، هوش هیجانی و صلاحیت بین شخصی رابطه مثبت و با افسردگی، اضطراب، حساسیت بین شخصی، عاطفه منفی، هراس، وسواس، پرخاشگری، تنهایی، کمرویی، فرسودگی شغلی و دلبستگی اجتنابی رابطه منفی دارند. مارتین(1998) و مارتین (2001) با نگاه عمیق به تحقیقاتی که رابطه بین حس شوخ طبعی و ابعاد مرتبط با سلامت جسمانی و بهزیستی را مورد بررسی قرار داده بودند به این نتیجه دست یافتند که مقیاسهای مختلف موجود مقدار بسیار کمی از واریانس سلامت روانی را تبیین می کنند و یافته ها در زمینه رابطه بین شوخ طبعی و سلامت جسمانی بسیار ناهمخوان و کمتر تکرار پذیرند.
براساس نظریه فروید، تخلیه انرژی روانی از طریق شوخ طبعی نوعی تلاش اقتصادی و حسابگرانه و صرفه جویانه و در عین حال ناخودآگاهانه برای برون ریزی تنشهاست او معتقد است كه بین رؤیاها و شوخ طبعی تشابهات فراوانی وجود دارد و در هر دو مورد فرد به طور ناخودآگاه و به شیوه یی نمادین نسبت به ارضای تمایلات واپس زده شده و كنش زای خویش مبادرت می ورزد. اما اگر ترشحات خلط های دیگر غالب شوند فرد در حالتی مرضی قرار می گیرد برای مثال اگر ترشحات كبد كه صفرای سیاه است غالب شود فرد به حالتی مرضی دچار می شود و از نظر خلقی، حساس، زودرنج، كج خلق و واجد حالات مالیخولیا و افسردگی می شود كه آن نیز به نوبه خود باعث نگرشی منفی و غمگینانه به زندگی خواهد شد.
این افراد با استفاده از شوخی، احساسهای منفی شان را پنهان (انکار دفاعی) و از درگیری ساختاری با مشکلات اجتناب می کنند و اگرچه ممکن است به عنوان افرادی بذله گو و طنزپرداز دیده شوند اما در زیربنای استفاده از این سبک شوخ طبعی عناصر نیرومندی از احتجاج هیجانی، اجتناب و حرمت خود پایین نهفته است. سبک شوخی پیوند جویانه: افرادی که از این سبک شوخ طبعی استفاده می کنند گرایش دارند لطیفه یا چیزهای خنده دار تعریف کنند، سعی می کنند با بذله گویی فی البداهه دیگران را سرگرم و به سمت خود جذب کنند و از این طریق، با کاهش تنش های بین شخصی، برقراری و تداوم رابطه را تسهیل کنند. سبک های شوخ طبعی ناسالم و منفی (پرخاشگرایانه و خودتحقیرگرایانه) با استیصال و نارساکنش وری روان شناختی مانند اضطراب، پرخاشگری، خصومت، تنهایی، فرسودگی شغلی رابطه مثبت و با حرمت خود، حمایت اجتماعی، عاطفه مثبت، سلامت روان شناختی و رضایتمندی از زندگی رابطه منفی دارند.